Derinin Gizli Müttefiki: Bağırsak Mikrobiyomu

 

Bu yazı  Mahmud, M.R. ve arkadaşlarının Gut Microbes dergisinde yayınlanan 2022 tarihli "Impact of gut microbiome on skin health" başlıklı bilimsel derlemesine dayanmaktadır.

 Bağırsak-Deri Eksenini Anlamak ve Cilt Sağlığını İyileştirmek

Bağırsak-Deri Ekseni, vücudun en büyük iki organı olan bağırsak ve cilt arasında sürekli, çift yönlü bir iletişim sistemidir.  Bu etkileşim, bağışıklık sistemi, metabolizma ve hatta nörotransmitterler aracılığıyla gerçekleşir. Bağırsakta meydana gelen olaylar - özellikle mikrobiyomun sağlığı veya dengesizliği - doğrudan cilde yansıyarak kronik cilt rahatsızlıklarını tetikleyebilir veya şiddetlendirebilir.

 

Dermatolojide  Bütüncül Yaklaşım

Tıp tarihi boyunca dermatoloji disiplini, deriyi vücudun diğer sistemlerinden izole, dış dünyaya karşı duran bağımsız bir bariyer ve estetik bir örtü olarak ele alma eğiliminde olmuştur. 

Bu klasik bakış açısına göre sedef hastalığı (psoriasis), epidermal hücrelerin kontrolsüz çoğalmasıyla karakterize, sınırları belli, gümüşi pullanmalarla seyreden lokal bir deri bozukluğundan ibaretti.

 Ancak 21. yüzyılın getirdiği biyolojik ve teknolojik devrimler, özellikle "omik" teknolojilerin (genomik, metabolomik, mikrobiyomik) gelişimi, bu hastalığın buzdağının yalnızca görünen yüzü olduğunu kanıtlamıştır.

 Bugün modern tıp, sedef hastalığını sadece deriye sınırlı bir patoloji olarak değil, karmaşık immünolojik mekanizmalarla yönetilen, metabolik, kardiyovasküler ve psikolojik bileşenleri olan çok sistemli kronik bir enflamatuar hastalık olarak tanımlamaktadır.

Bu paradigma değişiminin merkezinde, insan vücudunun en büyük immünolojik organı olan bağırsak ve onun barındırdığı trilyonlarca mikroorganizmadan oluşan "mikrobiyota" yer almaktadır.

 "Gut-Skin Ekseni" (Bağırsak-Deri Ekseni) olarak adlandırılan bu kavram, bağırsak lümeni ile deri yüzeyi arasında kurulan, sinirsel, hormonal ve immünolojik sinyallerle işleyen çift yönlü bir iletişim otobanını ifade eder.

Yaklaşık 125 milyon insanı etkileyen sedef hastalığının patogenezini anlamak için artık mikroskobu derinin yüzeyinden alıp, bağırsağın derinliklerine çevirmek bir zorunluluk haline gelmiştir.³

 

Bağırsak ve Derinin Embriyolojik ve Fonksiyonel Birliği

 

Bağırsak ve deri, anatomik olarak birbirine uzak görünse de, biyolojik kaderleri ve fonksiyonel amaçları bakımından şaşırtıcı bir benzerlik ve ortaklık sergilerler. 

Her iki organ da vücudun dış dünya ile en geniş temas yüzeylerini oluşturur; deri yaklaşık 2 m², bağırsak ise villus ve mikrovillus yapıları sayesinde 30 m²'yi aşan bir yüzey alanıyla dış dünyadan gelen sinyalleri, besinleri ve tehditleri karşılar.

Bu ilişkinin temelleri, intrauterin yaşamın en erken evrelerinde atılır. 

Gelişimin erken safhalarında primitif bağırsak tüpü endodermden, epidermis ise ektodermden köken alsa da, bu germ yaprakları gastrulasyon sürecinden itibaren sürekli bir moleküler iletişim halindedir.

İmmünolojik Arayüz ve Bariyer Fonksiyonu

Hem bağırsak hem de deri, "bariyer organ" olarak görev yapar. Temel amaçları, iç ortamı (homeostazı) dış dünyanın patojenlerinden, toksinlerinden ve fiziksel stresinden korumaktır.

 Her iki organ da yoğun bir damar ağına, zengin bir sinir donanımına ve özelleşmiş bir bağışıklık hücresi popülasyonuna sahiptir.

• Fiziksel Bariyer: Deride keratinositlerin oluşturduğu sıkı tabaka (stratum corneum), bağırsakta ise tek katlı epitel hücrelerinin oluşturduğu mukozal bariyer, ilk savunma hattıdır.
• Kimyasal Bariyer: Deride antimikrobiyal peptitler (defensinler) ve asit manto, bağırsakta ise mukus tabakası, IgA ve yine antimikrobiyal peptitler kimyasal savunmayı sağlar.
• İmmünolojik Bariyer: Her iki doku da dendritik hücreler, makrofajlar ve T hücreleri ile donatılmıştır ve bu hücreler sürekli olarak mikrobiyal topluluklarla "konuşarak" dostu düşmandan ayırt etmeyi öğrenir.

Gut-Skin Ekseni, bu iki bariyer organın birbirinden bağımsız çalışmadığını, aksine birinin zafiyetinin diğerini de savunmasız bıraktığını öne süren bütünleşik bir fizyolojik modeldir.

Disbiyozis: Mikrobiyal Ormandaki Yangın

Sağlıklı bir bireyde bağırsak mikrobiyotası, binlerce farklı türün bir arada yaşadığı, simbiyotik ve dengeli bir ekosistemdir (eubiosis). Bu denge, bağışıklık sisteminin eğitimi, besinlerin sindirimi, vitamin üretimi ve patojenlere karşı direnç için elzemdir. Sedef hastalarında ise bu ekosistemin çöktüğü, tür çeşitliliğinin azaldığı ve patojenik türlerin baskın hale geldiği bir "disbiyozis" tablosu hakimdir.

 Bağırsak Yapısını İncelemek için bu yazıyı okuyabilirsiniz

 Alfa ve Beta Çeşitliliğinde Kayıp

Sedef hastaları üzerinde yapılan metagenomik analizler, sağlıklı kontrollere kıyasla mikrobiyota çeşitliliğinin (alfa çeşitliliği) belirgin şekilde düştüğünü göstermektedir. 

Bir ormandaki ağaç türlerinin azalması gibi, bağırsaktaki bakteri çeşitliliğinin azalması da ekosistemin direncini düşürür ve hastalığa zemin hazırlar.

 Ayrıca, farklı hasta grupları arasındaki mikrobiyal kompozisyon farklarını ifade eden beta çeşitliliği de sedef hastalarında kendine özgü bir kümelenme gösterir; bu durum, hastalığın spesifik bir "mikrobiyal parmak izi" olduğunu düşündürmektedir.

 Firmicutes ve Bacteroidetes: Bozulan Terazi

 

İnsan bağırsak mikrobiyotasının %90'ından fazlasını Firmicutes ve Bacteroidetes filumları oluşturur. Bu iki ana grup arasındaki oran (F/B oranı), genel bağırsak sağlığının ve metabolik durumun kaba bir göstergesi olarak kabul edilir.

F/B oranı gibi genel ölçümlerin ötesinde, tür düzeyindeki değişimler sedef patogenezi hakkında daha net bilgiler sunmaktadır.

 Araştırmacılar, sedef hastalarını sağlıklı bireylerden ayırmak için "Psoriasis Mikrobiyom İndeksi" gibi parametreler geliştirmişlerdir.

Aşağıdaki tablo, sedef hastalarında gözlenen kritik bakteriyel değişimleri özetlemektedir:

Bakteri Türü/Grubu	Sedef Hastasında Değişim	Olası Fizyolojik Etkisi ve Mekanizması
Faecalibacterium prausnitzii	Azalır (↓)	En önemli bütirat (anti-inflamatuar SCFA) üreticilerinden biridir. Azalması, bağırsak bariyerinin zayıflamasına ve Treg hücrelerinin aktivasyonunun düşmesine neden olur.12
Akkermansia muciniphila	Azalır (↓)	Mukus tabakasının bütünlüğünü korur. Eksikliği, "sızdıran bağırsak" ve metabolik sendrom riskini artırır.12
Bacteroides fragilis	Azalır (↓)	Polisakkarit A (PSA) üreterek Treg hücrelerini indükler ve inflamasyonu baskılar. Eksikliği immün toleransı bozar.15
Escherichia coli	Artar (↑)	Potansiyel patojendir. Artışı, lipopolisakkarit (LPS) yükünü artırarak sistemik inflamasyonu tetikler.13
Actinobacteria	Azalır (↓)	Sağlıklı deri ve bağırsak florasının bir parçasıdır, dengesizliği bariyer fonksiyonunu etkiler.11
Prevotella copri	Azalır (↓)	Bazı çalışmalarda sedef hastalarında azaldığı gösterilmiştir, bu da diyetle ilişkili mikrobiyal değişimlere işaret eder.12
Ruminococcus gnavus	Artar (↑)	İnflamatuar bağırsak hastalıklarında da artan bu tür, müsin tabakasını parçalayarak bariyer hasarına yol açabilir.12

 Bu tablo çeşitli çalışmalardan derlenerek yapılmıştır. 

 Sızdıran Bağırsak ve Toksik Yük 

Disbiyozisin yarattığı en büyük tehlike, sadece "kötü" bakterilerin artması değil, bu bakterilerin bağırsak duvarını yıkarak kana geçmesidir. Bu durum, sedef hastalığının neden sistemik bir hastalık olduğunun en güçlü kanıtıdır.

 Bariyer Bütünlüğünün Kaybı

 

Bağırsak epiteli, hücreleri birbirine bağlayan "sıkı bağlantılar" (tight junctions) ile mühürlenmiştir.

Yapılan çalışmalarda, sedef hastalarının kanında bağırsak hasarını gösteren Claudin-3 ve iFABP (intestinal Fatty Acid Binding Protein) seviyelerinin yüksek olduğu ve bu yüksekliğin sedefin klinik şiddetiyle (PASI skoru) doğru orantılı olduğu saptanmıştır.18 Yani, bağırsak ne kadar geçirgen ise, derideki yangı o kadar şiddetlidir.

 

Kısa Zincirli Yağ Asitleri (SCFA): Eksik Olan İlaç

Diyet liflerinin bağırsakta fermente edilmesiyle üretilen asetat, propiyonat ve özellikle bütirat, immün sistemin en önemli düzenleyicilerindendir.

• Mekanizma: Bütirat, T hücrelerinin içinde Histon Deasetilaz (HDAC) enzimlerini inhibe ederek epigenetik bir kontrol sağlar. Bu inhibisyon, inflamasyonu baskılayan Treg hücrelerinin (Regülatör T hücreleri) üretimini artırır ve aşırı aktif Th17 hücrelerini frenler.
• Sedefteki Durum: Sedef hastalarında SCFA üreten bakterilerin azlığına bağlı olarak dışkı ve serum SCFA seviyeleri düşüktür.¹ Bu eksiklik, vücudun kendi kendini sakinleştirme mekanizmasını devre dışı bırakır. Deneysel modellerde, SCFA'ların (özellikle bütiratın) verilmesi, derideki inflamasyonu ve plak oluşumunu azaltmıştır.¹⁴

Sedef hastalığının moleküler motoru, bağışıklık sisteminin T hücreleridir. Sağlıklı bir bağışıklık sisteminde, savaşı başlatan Th17 hücreleri ile savaşı bitiren Treg (Regülatör T) hücreleri arasında hassas bir denge vardır. Sedef hastalarında bu terazi, Th17 lehine, Treg aleyhine bozulmuştur. Bu dengesizliğin kökleri ise bağırsaktadır.

 UVB Işığı ve D Vitamini

 

Fototerapi (UVB ışığı), sedef tedavisinde sıkça kullanılır. İlginç bir şekilde, UVB maruziyetinin sadece deride D vitamini sentezini artırmakla kalmadığı, aynı zamanda bağırsak mikrobiyotasının çeşitliliğini artırdığı ve kompozisyonunu değiştirdiği saptanmıştır.⁵ Bu, Gut-Skin ekseninin terapötik olarak da çift yönlü kullanılabileceğini gösterir; deriyi iyileştirmek bağırsağı, bağırsağı iyileştirmek deriyi iyileştirir.

 Beslenme Stratejileri: Gıda İlaçtır

Diyet, mikrobiyotayı şekillendiren en güçlü çevresel faktördür.

• Akdeniz Diyeti: Yüksek lif (sebze, meyve, baklagil), sağlıklı yağlar (zeytinyağı, omega-3) ve düşük işlenmiş gıda içeriği ile ideal bir "sedef diyeti" modelidir. Lifler, bağırsak bakterileri tarafından anti-inflamatuar bütirata dönüştürülür. Çalışmalar, Akdeniz diyetine uyumun sedef şiddetini azalttığını ve mikrobiyota disbiyozisini düzelttiğini göstermektedir.⁴⁸
• Batı Tipi Diyet: Yüksek yağ ve basit şeker içeren bu diyet, Bacteroides türlerini azaltır, safra asidi metabolizmasını bozar ve IL-23 aracılı deri inflamasyonunu şiddetlendirir. Dr. Hwang ve ekibinin farelerde yaptığı çalışma, Batı diyetinin sadece 4 haftada deri inflamasyonunu tetiklediğini göstermiştir.⁵⁰
• Glutensiz Diyet: Sedef hastalarında çölyak hastalığı markerları (anti-gliadin antikorları) normal popülasyona göre daha sık görülür. Ancak glutensiz diyetin her sedef hastasında değil, sadece bu antikorları taşıyan veya gluten hassasiyeti kanıtlanmış hastalarda etkili olduğu görülmüştür.⁵¹ Bu nedenle diyet kişiselleştirilmelidir.

 

SEVGİLİ DANIŞANLARIM BU YAZI YALNIZCA BİLGİLENDİRME AMAÇLIDIR. YAŞADIĞINIZ SAĞLIK SORUNLARI İÇİN DOKTORUNUZLA İLETİŞİM İÇERİSİNDE OLUNUZ

Alıntılanan çalışmalar

1. Gut microbiota and psoriasis: pathogenesis, targeted ... - Frontiers, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/cellular-and-infection-microbiology/articles/10.3389/fcimb.2024.1430586/full
2. Editorial: The gut-skin axis: interaction of gut microbiome and skin diseases - Frontiers, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/microbiology/articles/10.3389/fmicb.2024.1427770/full
3. Psoriasis and Gut Microbiome—Current State of Art - PMC, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8123672/
4. Psoriasis and Gut Microbiome—Current State of Art - MDPI, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.mdpi.com/1422-0067/22/9/4529
5. The gut-skin axis: a bi-directional, microbiota-driven relationship with therapeutic potential, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11901370/
6. The Gut-Skin Axis: Interaction of Gut Microbiome and Skin Diseases - Frontiers, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.frontiersin.org/research-topics/57438/the-gut-skin-axis-interaction-of-gut-microbiome-and-skin-diseases/magazine
7. Large intestine embryogenesis: Molecular pathways and related disorders (Review) - PMC, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7255481/
8. The Gut Microbiome as a Major Regulator of the Gut-Skin Axis - Frontiers, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/microbiology/articles/10.3389/fmicb.2018.01459/full
9. The gut-skin axis: a bi-directional, microbiota-driven relationship with therapeutic potential, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/19490976.2025.2473524
10. Alterations of the Skin and Gut Microbiome in Psoriasis and Psoriatic Arthritis - PMC, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8069836/
11. The Role of the Skin and Gut Microbiome in Psoriatic Disease - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5552074/
12. Gut Microbiome in Psoriasis: An Updated Review - MDPI, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.mdpi.com/2076-0817/9/6/463
13. Characterization of the Gut Microbiota in Patients with Psoriasis: A Systematic Review - NIH, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12029981/
14. Alterations of the Skin and Gut Microbiome in Psoriasis and Psoriatic Arthritis - MDPI, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.mdpi.com/1422-0067/22/8/3998
15. IL-17A inhibitors alleviate Psoriasis with concomitant restoration of intestinal/skin microbiota homeostasis and altered microbiota function - PubMed Central, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10933079/
16. Skin and Gut Microbiome in Psoriasis: Gaining Insight Into the Pathophysiology of It and Finding Novel Therapeutic Strategies - Frontiers, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/microbiology/articles/10.3389/fmicb.2020.589726/full
17. The enigma of aryl hydrocarbon receptor activation in skin: interplay between ligands, metabolism and bioavailability - NIH, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8336719/
18. No Evidence of Gut Microbiota Alteration in Psoriasis Patients Switching to Brodalumab after Loss of TNFα Inhibition Effect - MDPI, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.mdpi.com/1422-0067/25/14/7745
19. Gut–Skin Axis: Unravelling the Connection between the Gut Microbiome and Psoriasis - MDPI, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.mdpi.com/2227-9059/10/5/1037
20. The role of short-chain fatty acids in inflammatory skin diseases - PMC, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9932284/
21. Clinical Implications of Intestinal Barrier Damage in Psoriasis - PMC - NIH, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7851376/
22. Relationship of Serum Trimethylamine N-Oxide Levels With Carotid Intima-Media Thickness and Disease Activity in Psoriasis Patients | Dermatology Practical & Conceptual, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://dpcj.org/index.php/dpc/article/view/2669
23. Trimethylamine N-Oxide, a Gut Microbiota-Derived Metabolite, Is Associated with Cardiovascular Risk in Psoriasis: A Cross-Sectional Pilot Study - PubMed Central, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8322249/
24. TMAO metaorganismal pathway and chronic inflammatory diseases, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.explorationpub.com/Journals/em/Article/1001339
25. Gut–Skin Axis: Unravelling the Connection between the Gut Microbiome and Psoriasis - NIH, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9138548/
26. Aryl Hydrocarbon Receptor in Atopic Dermatitis and Psoriasis - MDPI, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.mdpi.com/1422-0067/20/21/5424
27. A New Insight into the Potential Role of Tryptophan-Derived AhR Ligands in Skin Physiological and Pathological Processes - MDPI, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.mdpi.com/1422-0067/22/3/1104
28. Induction of Intestinal Th17 Cells by Flagellins From Segmented Filamentous Bacteria - Frontiers, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/immunology/articles/10.3389/fimmu.2019.02750/full
29. Induction of intestinal Th17 cells by segmented filamentous bacteria - PubMed Central - NIH, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2796826/
30. Induction of Th17 cells by segmented filamentous bacteria in the murine intestine - PubMed, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25858227/
31. Skin immune microenvironment in psoriasis: from bench to bedside - Frontiers, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/immunology/articles/10.3389/fimmu.2025.1643418/full
32. Induction of IL-22-Producing CD4+ T Cells by Segmented Filamentous Bacteria Independent of Classical Th17 Cells - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8456099/
33. The Brain–Skin Axis in Psoriasis—Psychological, Psychiatric, Hormonal, and Dermatological Aspects - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8776235/
34. The Brain–Skin Axis in Psoriasis—Psychological, Psychiatric, Hormonal, and Dermatological Aspects - MDPI, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.mdpi.com/1422-0067/23/2/669
35. Hypothalamus-pituitary-adrenal and gut-brain axes in biological interaction pathway of the depression - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11839829/
36. The Skin-Brain Axis: How Stress and Mood Affect the Skin—and Vice Versa, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://forefrontdermatology.com/the-skin-brain-axis-how-stress-and-mood-affect-the-skin-and-vice-versa/
37. Mind-Skin Dynamics: Insights into Psychodermatology - European Society of Medicine, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://esmed.org/mind-skin-dynamics-insights-into-psychodermatology/
38. The Skin-Brain Axis in Psoriasis and Depression: Roles of Inflammation, Hormones, Neuroendocrine Pathways, Neuropeptides, and the Microbiome - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12372838/
39. The true connection between the gut and skin: A discussion between a psychodermatologist and nutritionist - Dr. Alia Ahmed, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://thepsychodermatologist.com/the-true-connection-between-the-gut-and-skin-a-discussion-between-a-psychodermatologist-and-nutritionist/
40. Psychodermatology: Addressing the Skin - Mental Health Connections - Psychiatry.org, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.psychiatry.org/news-room/apa-blogs/psychodermatology-skin-mental-health-connections
41. The gut-skin axis: Emerging insights in understanding and treating skin diseases through gut microbiome modulation (Review) - PubMed Central, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12494302/
42. Dermal injury drives a skin to gut axis that disrupts the intestinal microbiome and intestinal immune homeostasis in mice - NIH, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11001995/
43. Bifidobacterium infantis 35624 modulates host inflammatory processes beyond the gut - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3744517/
44. Gut microbiota and nutrient interactions with skin in psoriasis: A comprehensive review of animal and human studies - PubMed Central, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7103976/
45. Full article: Clinical Treatment and Clinical Application Research Progress of Psoriasis and Intestinal Microbiota Dysbiosis, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.2147/CCID.S559957?src=
46. Advances in psoriasis and gut microorganisms with co-metabolites - Frontiers, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/microbiology/articles/10.3389/fmicb.2023.1192543/full
47. Probiotic Supplements Benefit Psoriasis Therapy Rather Than Affecting Disease Risk: Evidence from NHANES Machine-Learning and Meta-Analysis Study - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12634718/
48. The Mediterranean Diet as a Potential Solution to the Gut Microbiome Dysbiosis in Psoriasis Patients - NIH, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11329232/
49. The Mediterranean Diet as a Potential Solution to the Gut Microbiome Dysbiosis in Psoriasis Patients - eScholarship, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://escholarship.org/content/qt7xz8f8cn/qt7xz8f8cn.pdf
50. Study: The Impact of Diet on Psoriasis Inflammation, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.psoriasis.org/advance/diet-impact-on-psoriasis-inflammation/
51. Review of Integrative Medical Therapies for Psoriasis: The Microbiome, Probiotics, Diet, and Mindfulness - NIH, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11361491/
52. Current Evidence on the Efficacy of Gluten-Free Diets in Multiple Sclerosis, Psoriasis, Type 1 Diabetes and Autoimmune Thyroid Diseases - MDPI, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://www.mdpi.com/2072-6643/12/8/2316
53. Gut microbiota and psoriasis: pathogenesis, targeted therapy, and future directions - NIH, erişim tarihi Kasım 28, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11335719/