BEYİN SİSİ (BRAIN FOG)

BEYİN SİSİ (BRAIN FOG)

ÖNEMLİ 

SEVGİLİ DANIŞANLARIM BU ÇALIŞMA HERHANGİ BİR TEŞHİS, TANI, TEDAVİ HAKKINDA BİLGİ VERMEK İÇİN YAZILMAMIŞTIR. KONU HAKKINDA BİLGİ İÇİN MUTLAKA DOKTORUNUZA DANIŞINIZ.

Modern tıbbın, nörolojinin ve immünolojinin kesişim noktasında yer alan, giderek artan bir prevalansla karşılaşılan ve "Beyin Sisi" (Brain Fog) olarak adlandırılan fenomen, tekil bir hastalık tanısı olmaktan öte, altta yatan karmaşık fizyolojik, metabolik ve psikolojik düzensizliğin ortak bir nörobilişsel tezahürüdür.

 Tıbbi literatürde ve klinik pratikte genellikle "bilişsel disfonksiyon", "mental yorgunluk", "subjektif bilişsel bozukluk" veya "sisli zihin" terminolojileriyle kodlanan bu durum; hafıza konsolidasyonunda belirgin güçlükler, yürütücü işlevlerde (executive functions) yavaşlama, dikkat süresinde kısalma, psikomotor hızda azalma ve zihinsel berraklığın kaybı ile karakterize edilmektedir. 

COVID VE BEYİN SİSİ 

COVID-19 pandemisi sonrası gelişen "Long COVID" (Uzun COVID) sendromu ile küresel bir halk sağlığı krizi boyutuna ulaşan beyin sisi, sadece viral enfeksiyonların bir sekeli olarak değil, aynı zamanda kemoterapi sonrası nörotoksisite (kemo-beyin), menopozal geçiş dönemindeki hormonal dalgalanmalar, otoimmün hastalıklar (Lupus, MS), fibromiyalji ve kronik yorgunluk sendromu (ME/CFS) gibi çeşitli klinik tabloların da merkezinde yer almaktadır.⁴

Stanford Üniversitesi ve Trinity College Dublin gibi önde gelen araştırma merkezlerinden 2024 ve 2025 yıllarında gelen veriler, beyin sisinin hastaların subjektif bir yakınması olmanın ötesinde, kan-beyin bariyeri (KBB) sızıntısı, nöroenflamasyon ve mitokondriyal disfonksiyon gibi ölçülebilir biyolojik temellere dayandığını kanıtlamaktadır.⁶

BEYİN SİSİ NEDİR?

Beyin sisi, hastalar tarafından genellikle "başın içinde bir pamuk yığını varmış hissi", "düşüncelerin çamurda yürümesi", "sürekli bir sarhoşluk hali" veya "zihinsel bir perde" metaforlarıyla tarif edilmektedir. 

Tıbbi olarak ise bu durum, uyanıklık (alertness), oryantasyon, dikkat, epizodik hafıza ve yürütücü işlevler gibi temel bilişsel alanlarda hastanın premorbid (hastalık öncesi) performans seviyesinin altına düşmesi durumu olarak tanımlanır.¹ 

Demans veya Alzheimer hastalığından farklı olarak, beyin sisi genellikle dalgalı (fluktüasyon gösteren) bir seyir izler; semptomlar gün içinde, beslenmeyle, uykuyla veya stres seviyesiyle değişebilir ve yapısal kalıcı beyin hasarından ziyade fonksiyonel ve metabolik bir bozulmaya işaret eder.³

Literatürde bu terim için henüz spesifik bir ICD (Uluslararası Hastalık Sınıflandırması) kodu atanmamış olması, sigorta ve sağlık sistemi kayıtlarında zorluklara yol açsa da, klinisyenler arasında "Viral enfeksiyon sonrası yorgunluk sendromu" (G93.3) veya "Hafif Bilişsel Bozukluk" (MCI) başlıkları altında değerlendirilmektedir. 2025 Stanford Sempozyumu'nda vurgulandığı üzere, bu durumun "şekil değiştiren" (shape-shifting) doğası, tanıyı zorlaştıran en önemli faktörlerden biridir.⁴

NEDEN HERKES BEN DE BEYİN SİSİ VAR DİYOR?

Beyin sisinin görülme sıklığı (prevalans), altta yatan etiyolojik faktöre ve incelenen popülasyona göre dramatik farklılıklar göstermektedir:

• Genel Popülasyon: Yapılan geniş çaplı anket çalışmalarında, genel yetişkin nüfusun yaklaşık %28'inin yaşamlarının bir döneminde beyin sisi yaşadığı bildirilmiştir. Bu oran, modern yaşamın getirdiği kronik stres, uyku deprivasyonu ve beslenme bozuklukları ile ilişkilendirilmektedir.³
• Long COVID: SARS-CoV-2 enfeksiyonunu atlatan hastaların %10 ile %30'u, enfeksiyondan aylar sonra bile devam eden nörobilişsel semptomlar bildirmektedir. Nörolojik tutulumu olan Long COVID kohortlarında bu oran %50'ye kadar çıkabilmektedir.⁷ Stanford Üniversitesi verilerine göre, yorgunluk ve nefes darlığından sonra en sık görülen üçüncü semptom beyin sisidir.⁴
• Menopoz: Perimenopozal ve postmenopozal kadınların %60'a yakını, östrojen çekilmesine bağlı hafıza ve konsantrasyon sorunları yaşamaktadır.⁹
• Türkiye Verileri: Türkiye'de yapılan akademik çalışmalar, beyin sisinin beslenme kaynaklı nedenlerine ışık tutmaktadır. Özellikle çocuk ve kadın popülasyonunda B12 vitamini eksikliği prevalansının %5 ile %40 arasında değişmesi ve demir eksikliği anemisinin %20-30 bandında seyretmesi, ülkemizde beyin sisinin metabolik nedenlerinin baskın olduğunu düşündürmektedir.¹⁰

 SEBEBİ NEDİR

Beyin sisinin neden "sadece psikolojik" olmadığı, son beş yılda ivme kazanan moleküler biyoloji ve ileri nörogörüntüleme çalışmalarıyla netleşmiştir. Bu durum, beyin parankiminin homeostazını bozan çoklu, birbirini tetikleyen ve kümülatif etki yaratan mekanizmaların bir sonucudur.

Kan-Beyin Bariyeri (KBB) Disfonksiyonu: "Sızdıran Beyin"

Trinity College Dublin'deki araştırmacılar tarafından Nature Neuroscience dergisinde 2024 yılında yayımlanan ve dönüm noktası kabul edilen çalışma, beyin sisinin en somut fiziksel kanıtını ortaya koymuştur: Kan-Beyin Bariyeri geçirgenliğinin artması.⁶

Sağlıklı bir bireyde KBB, endotel hücreleri arasındaki sıkı bağlantılar (tight junctions) sayesinde kan dolaşımındaki toksinlerin, patojenlerin ve büyük moleküllü proteinlerin beyne geçmesini engeller. Ancak Long COVID hastalarında yapılan DCE-MRI (Dinamik Kontrastlı Manyetik Rezonans Görüntüleme) çalışmaları, özellikle beynin hafıza merkezi olan "temporal lob" ve yürütücü işlevlerden sorumlu "frontal korteks" bölgelerinde damarların sızdırdığını göstermiştir.

 Bu sızıntı, kandaki fibrinojen gibi pıhtılaşma faktörlerinin beyin dokusuna geçmesine neden olur. Nöronların arasında biriken fibrinojen, mikrogliaları aktive ederek enflamasyonu tetikler ve nöral iletişimi fiziksel/kimyasal olarak bloke eder.⁷ Bu bulgu, hastaların yaşadığı "düşünce yavaşlaması"nın doğrudan vasküler bir karşılığıdır.

 Nöroenflamasyon ve Mikroglial Aktivasyon

Beyin sisinin merkezindeki en güçlü ve yaygın teori "nöroenflamasyon"dur. Vücuttaki sistemik enflamasyonun beyne yansıması olarak özetlenebilecek bu süreçte, beynin yerleşik bağışıklık hücreleri olan "mikroglialar" ve "mast hücreleri" kilit rol oynar.⁵

• Sitokin Fırtınasının Nöral Yansıması: Viral enfeksiyonlar, kronik stres veya otoimmün ataklar sırasında kanda yükselen pro-enflamatuar sitokinler (IL-6, TNF-alpha, IL-1beta), zayıflamış KBB'den geçerek veya vagus siniri yoluyla beyne "tehlike" sinyali gönderir. Bu sinyaller, mikrogliaları normaldeki "gözlemci/destekçi" modundan agresif bir "savunma/saldırı" moduna geçirir.¹³
• Sinaptik Budama (Pruning) Hataları: Aktive olan mikroglialar, nörotoksik maddeler salgılamaya başlar ve normalde sadece hasarlı sinapsları temizlemesi gerekirken, sağlıklı nöronların sinapslarını da hedef alabilir. Stanford Üniversitesi'ndeki fare modelleri ve insan otopsi çalışmaları, bu mekanizmanın kemoterapi sonrası görülen "kemo-beyin" ile COVID sonrası beyin sisi arasında ortak bir payda olduğunu, her iki durumda da beyaz maddede benzer bir enflamatuar hasarın oluştuğunu göstermiştir.¹⁴ Bu süreç, sinir ağları arasındaki iletişimi zayıflatır ve hastanın "kelime bulamama" veya "odaklanamama" şikayetlerinin nörobiyolojik temelini oluşturur.

 Serebral Mikrovasküler Tromboz ve Hipoksi

Beyin sisi, sadece biyokimyasal bir sorun değil, aynı zamanda bir "perfüzyon" (kanlanma) sorunudur. Beynin yeterli oksijen alamaması, bilişsel fonksiyonların anında düşmesine neden olur.

• Mikropıhtılar (Microclots): Özellikle viral enfeksiyonlar sonrası, kanda normal D-dimer testlerinde görülmeyen ancak özel floresan mikroskopisi ile saptanabilen, amiloid yapılı ve bozulmaya dirençli mikropıhtılar oluşabilir. Bu mikroskobik pıhtılar, beynin en ince kılcal damarlarını tıkayarak bölgesel oksijenlenmeyi (hipoksi) bozar.⁸ Harvard Tıp Fakültesi araştırmacıları, bu pıhtıların sadece tıkanıklık yapmadığını, aynı zamanda endotel hasarını da sürekli kıldığını belirtmektedir.¹⁵
• Endotel Disfonksiyonu: Damar iç duvarını döşeyen endotel hücrelerinin hasar görmesi, damarların gerektiğinde genişleyip daralmasını (nörovasküler eşleşme) engeller. Beyin yoğun bir düşünce faaliyeti (örneğin karmaşık bir matematik problemi veya yoğun bir toplantı) sırasında daha fazla kan ve glukoza ihtiyaç duyduğunda, hasarlı damarlar bu talebi karşılayamaz. Sonuç, zihinsel efor sırasında ani tükenme ve kafa karışıklığıdır.⁸

Mitokondriyal Disfonksiyon ve Biyoenerjetik Kriz

Beyin, vücut ağırlığının sadece %2'sini oluşturmasına rağmen, toplam vücut enerjisinin %20'sinden fazlasını tüketir. Bu muazzam enerji talebi, nöronların enerji santralleri olan mitokondrilerin kusursuz çalışmasını gerektirir.

• ATP Eksikliği: Kronik yorgunluk sendromu (ME/CFS) ve Long COVID'de görülen mitokondriyal yetersizlik, nöronların ateşlenmesi ve sinyal iletimi için gereken ATP'nin (Adenozin Trifosfat) yeterli hızda üretilememesine neden olur. Bu durum, yakıtı bitmek üzere olan bir arabanın motorunun teklemesine benzer; beyin "istekli" olsa da biyokimyasal olarak "güçsüzdür".¹⁶
• Oksidatif Stres: Yetersiz veya hatalı çalışan mitokondriler, enerji üretirken yan ürün olarak aşırı miktarda Reaktif Oksijen Türleri (ROS) üretir. Bu oksidatif stres, nöronları daha da hasara uğratarak bir kısır döngü yaratır ve nörobilişsel semptomları şiddetlendirir.

Etiyolojik Faktörler ve Klinik Tabloların Karşılaştırmalı Analizi

Beyin sisinin etiyolojisi multifaktöriyeldir. Aşağıdaki tabloda ve bölümlerde, beyin sisinin en sık görülen nedenleri ve bunların ayırt edici özellikleri detaylandırılmıştır.

Tablo 1: Beyin Sisi Etiyolojilerinin Karşılaştırmalı Analizi

Özellik	Long COVID Beyin Sisi	Menopozal Beyin Sisi	Kemo-Beyin (Chemo-Fog)	Beslenme/Metabolik Sis
Birincil Tetikleyici	Viral Enfeksiyon (SARS-CoV-2)	Hormonal Çekilme (Östrojen)	Sitotoksik İlaçlar	B12, Demir Eksikliği, İnsülin
Baskın Mekanizma	Nöroenflamasyon, KBB Sızıntısı, Mikropıhtılar	Glukoz Hipometabolizması, Reseptör Azalması	Mikroglial Aktivasyon, Nörotoksisite	Oksijen/Substrat Eksikliği, Miyelin Hasarı
Klinik Seyir	Dalgalı, "Post-Exertional Malaise" ile tetiklenir	Geçiş döneminde (Perimenopoz) yoğun, postmenopozda azalır	Tedaviyle başlar, tedavi sonrası yıllarca sürebilir	Takviye tedavisi ile hızla düzelir
Eşlik Eden Semptomlar	Nefes darlığı, Çarpıntı, Tat/Koku kaybı, Eklem ağrısı	Sıcak basması, Uyku bozukluğu, Duygu durum değişikliği	Nöropati, Fiziksel yorgunluk, Saç kaybı	Solukluk, Saç dökülmesi, Uyuşma (Parestezi)
Tedavi Odağı	Anti-enflamatuar, Pacing, KBB onarımı	Hormon Replasman Tedavisi (HRT), Fitoöstrojenler	Bilişsel Rehab, Egzersiz, Nöroproteksiyon	Vitamin/Mineral Takviyesi, Diyet Düzenlemesi

 Post-Viral Sendromlar ve Long COVID

COVID-19 pandemisi, beyin sisini tıbbi gündemin zirvesine taşımıştır. 2025 Stanford Sempozyumu'nda sunulan verilere göre, viral enfeksiyonun akut dönemi geçtikten aylar sonra bile devam eden bilişsel semptomlar, sağlık sistemleri için büyük bir yük oluşturmaktadır.⁴

• Viral Persistans: Virüsün kendisinin veya RNA parçalarının (spike proteini) bağırsaklarda, lenf düğümlerinde veya sinir dokusunda "rezervuar" alanlarda saklanarak bağışıklık sistemini sürekli uyardığı ve kronik, düşük dereceli bir enflamasyon yarattığı düşünülmektedir. Bu durum, vücudun sürekli bir savaş modunda kalmasına ve beynin enerji kaynaklarını tüketmesine neden olur.¹³
• Otoimmünite: Virüse karşı üretilen antikorların, moleküler benzerlik (molecular mimicry) nedeniyle yanlışlıkla beyin dokusuna veya nörotransmiter reseptörlerine saldırması bir diğer güçlü teoridir. Bu durum, Lupus veya MS benzeri bir otoimmün nörolojik tablo yaratır.

 Hormonal Modülasyon: Menopoz ve Östrojen

Kadın beyni, östrojen reseptörleri açısından son derece zengindir ve östrojen, sadece bir üreme hormonu değil, aynı zamanda beyin için bir "ana düzenleyici"dir.

• Nöroprotektif Etki ve Glikoz Metabolizması: Östrojen, beyinde glukoz metabolizmasını (biyoenerjetiği) düzenler ve hipokampüste yeni sinaps oluşumunu (sinaptik plastisite) destekler. Menopoz döneminde östrojen seviyelerinin ani ve dramatik düşüşü, beyin hücrelerinin "yakıtı verimli kullanamamasına" yol açar.⁹
• Hipometabolizma: Weill Cornell Tıp Fakültesi'nde yapılan PET taramaları, menopozal dönemde östrojen düşüşüyle paralel olarak beyin metabolizmasının %25'e varan oranlarda yavaşlayabildiğini göstermiştir. Bu metabolik yavaşlama, hastaların tarif ettiği "sisli" hissin biyolojik karşılığıdır.¹⁸ Ayrıca, sıcak basmaları nedeniyle bölünen uyku, bu bilişsel düşüşü daha da şiddetlendirir.¹⁹
• Kreatin Desteği: İlginç bir şekilde, son araştırmalar kreatin takviyesinin, östrojen çekilmesi nedeniyle enerji krizi yaşayan beyin hücrelerine alternatif bir enerji kaynağı (fosfokreatin) sağlayarak bilişsel performansı artırabileceğini göstermektedir.²⁰

 Beslenme ve Metabolik Eksiklikler (Türkiye Perspektifi)

Beynin optimum nörotransmiter sentezi ve miyelin oluşumu için spesifik mikro besinlere ihtiyacı vardır. Türkiye gibi tahıl ağırlıklı beslenen, kırmızı et tüketiminin ekonomik nedenlerle sınırlı olabildiği ve çay tüketiminin demir emilimini azalttığı toplumlarda bu nedenler ön plana çıkmaktadır.

• B12 Vitamini: Sinir iletimi için gerekli olan miyelin kılıfının sentezi ve homosistein metabolizması için kritiktir. Eksikliği doğrudan unutkanlık, odaklanma sorunu, depresif duygu durum ve paresteziye (el-ayak uyuşması) yol açar. Türkiye'de yapılan çalışmalarda B12 eksikliği prevalansı, bölgesel farklılıklar göstermekle birlikte %5 ila %40 arasında değişmektedir. Bu durum, özellikle yaşlılarda ve katı vejetaryenlerde demansla karıştırılabilen ağır bir beyin sisi tablosu yaratır.¹⁰
• Demir Eksikliği Anemisi: Beyne giden oksijenin azalması demektir. Demir, aynı zamanda dopamin sentezinde kofaktördür. Türkiye'de özellikle doğurganlık çağındaki kadınlarda ve adölesanlarda %30'lara varan demir eksikliği anemisi oranları, bu gruptaki "dikkat eksikliği" ve "okul başarısızlığı" şikayetlerinin altında yatan gizli neden olabilir.¹¹

 Bağırsak-Beyin Ekseni (Gut-Brain Axis)

Bağırsak mikrobiyotasının bozulması (disbiyozis), beyin sağlığını doğrudan etkiler.

• Sızdıran Bağırsak - Sızdıran Beyin: Bağırsak bariyeri bozulduğunda (örneğin glüten hassasiyeti veya işlenmiş gıdalar nedeniyle) kana karışan bakteriyel toksinler (LPS), sistemik enflamasyonu tetikler. Bu enflamatuar sitokinler kan-beyin bariyerini de zayıflatarak beyin sisini başlatır.
• Probiyotiklerin Rolü: Lactobacillus ve Bifidobacterium gibi yararlı bakteriler, GABA ve serotonin gibi nörotransmiterlerin öncülerini üretir. Araştırmalar, bu bakterilerin eksikliğinin anksiyete ve bilişsel bulanıklıkla ilişkili olduğunu, probiyotik takviyesinin ise hipotalamik-hipofizer-adrenal (HPA) eksenini dengeleyerek stresi ve beyin sisini azaltabileceğini göstermektedir.²¹

Tanısal Yaklaşım ve Değerlendirme Süreçleri

Beyin sisi subjektif bir deneyim olduğu için, tanısı "dışlama" (diagnosis of exclusion) yöntemiyle ve kapsamlı bir nörobilişsel değerlendirme ile konulur.

 Nöropsikolojik Testler: MoCA vs. MMSE

Hekimin en önemli görevi, beyin sisini demans veya majör depresyondan ayırt etmektir. Bu noktada kullanılan testin duyarlılığı hayati önem taşır.

• MMSE (Mini-Mental State Examination) Yetersizliği: Geleneksel olarak kullanılan MMSE, ağır demansı saptamak için geliştirilmiştir. Genç, eğitimli ve sadece "hafif" bilişsel bulanıklık yaşayan bir bireyde MMSE skoru genellikle normal (28-30/30) çıkar. Bu testin hafif bilişsel bozukluğu (MCI) saptamadaki duyarlılığı sadece %18-25 civarındadır.²⁴ Bu durum, hastaların "Testiniz normal, sorununuz psikolojik" denilerek yanlış yönlendirilmesine neden olur.
• MoCA (Montreal Cognitive Assessment) Üstünlüğü: Beyin sisi şüphesinde altın standart MoCA testidir. MoCA, yürütücü işlevleri, dikkati, soyut düşünmeyi ve gecikmiş hatırlamayı daha zorlayıcı görevlerle ölçer. Hafif bilişsel bozukluğu tespit etmede %90 üzerinde duyarlılığa sahiptir.²⁴ Ayrıca Parkinson veya Long COVID gibi durumlarda görülen subkortikal disfonksiyonu yakalamada MMSE'den çok daha başarılıdır.

Tablo 2: MoCA ve MMSE Testlerinin Beyin Sisi Tanısındaki Karşılaştırması

Özellik	MMSE (Mini-Mental State Exam)	MoCA (Montreal Cognitive Assessment)
Hedef Kitle	İleri evre demans / Alzheimer	Hafif Bilişsel Bozukluk (MCI) / Beyin Sisi
Duyarlılık (Sensitivity)	%18 - %25 (Hafif bozukluklar için)	%90 - %100 (Hafif bozukluklar için)
Yürütücü İşlev Ölçümü	Çok sınırlı	Kapsamlı (İz sürme, saat çizme, soyutlama)
Uygulama Süresi	5-10 dakika	10-15 dakika
Klinik Öneri	Beyin sisi tanısında yetersizdir.	Beyin sisi taramasında tercih edilmelidir.

 Sonuç ve Gelecek Perspektifi

Beyin sisi, modern tıbbın karşılaştığı en karmaşık ve çok disiplinli sorunlardan biridir. Hastanın yaşam kalitesini ciddi şekilde düşüren, iş gücü kaybına neden olan ve sosyal ilişkileri zedeleyen gerçek bir biyolojik durumdur. "Kafanda kuruyorsun" yaklaşımı, yerini nöro-immünolojik kanıtlara dayalı bir anlayışa bırakmaktadır.

Gelecekte, kandaki sitokin profilleri veya retina taramaları üzerinden beyin sisini ölçebilen hızlı tanı kitlerinin geliştirilmesi ve kan-beyin bariyerini onaran hedefe yönelik moleküllerin (örneğin mitokondriyal antioksidanlar) tedaviye girmesi beklenmektedir.²⁷ Bu raporun ortaya koyduğu veriler ışığında, beyin sisi yönetimi; altta yatan nedenin doğru tespiti, enflamasyonun diyetle kontrolü, bilişsel rezervin nörobiklerle desteklenmesi ve NSDR gibi tekniklerle sinir sisteminin regülasyonu üzerine kurulu bütüncül bir strateji gerektirir.

Hastaların, semptomlarını ciddiye almaları, "beyin sisi" konusunda farkındalığı yüksek bir uzmanla (nörolog, psikiyatrist veya fonksiyonel tıp hekimi) işbirliği yapmaları ve iyileşme sürecinin sabır gerektiren, lineer olmayan bir yolculuk olduğunu kabul etmeleri, tedavinin başarısı için elzemdir.

ÖNEMLİ 

SEVGİLİ DANIŞANLARIM BU ÇALIŞMA HERHANGİ BİR TEŞHİS, TANI, TEDAVİ HAKKINDA BİLGİ VERMEK İÇİN YAZILMAMIŞTIR. KONU HAKKINDA BİLGİ İÇİN MUTLAKA DOKTORUNUZA DANIŞINIZ.

---

Alıntılanan çalışmalar

1. Beyin Sisi Nedir? Belirtileri, Nedenleri ve Tedavi Yöntemleri - Acıbadem, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://www.acibadem.com.tr/hayat/beyin-sisi/
2. Beyin Sisi Nedir? Beyin Sisi Belirtileri Nelerdir? - Memorial, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://www.memorial.com.tr/saglik-rehberi/beyin-sisi-nedir
3. Cutting through the fog: recognising brain fog as a significant public health concern - PMC, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11959835/
4. From Smell Loss to Brain Fog: Unpacking the Long COVID Puzzle - Stanford Medicine, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://med.stanford.edu/medicine/news/current-news/standard-news/long-covid-care-2025.html
5. Long‐COVID syndrome‐associated brain fog and chemofog: Luteolin to the rescue - PMC, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8250989/
6. Trinity team discovers underlying cause of brain fog linked with Long COVID, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://www.tcd.ie/news_events/articles/2024/trinity-team-discovers-underlying-cause-of-brain-fog-linked-with-long-covid/
7. Researchers identify mechanism behind brain fog in long COVID - CIDRAP, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://www.cidrap.umn.edu/covid-19/researchers-identify-mechanism-behind-brain-fog-long-covid
8. Cerebromicrovascular mechanisms contributing to long COVID: implications for neurocognitive health - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11872997/
9. Beyond Hot Flashes: The Role of Estrogen Receptors in Menopausal Mental Health and Cognitive Decline - MDPI, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://www.mdpi.com/2076-3425/15/9/1003
10. Makale » Vitamin B12 Eksikliği ve Tedavisi - Artium, erişim tarihi Aralık 11, 2025, http://artium.hku.edu.tr/tr/pub/ktah/issue/47241/593755
11. Çocuklarda Demir Eksikliği ve Demir Eksikliği Anemisi: Tek Merkez Deneyimi, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://acikerisim.gelisim.edu.tr/bitstreams/c2ff52ac-df6c-41e1-ad5e-79f38ae44512/download
12. Biomarkers and Clinical Indicators of Long-COVID Associated Brain Fog - Proceedings of the Texas A&M Medical Student Grand Rounds, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://jmsgr.tamhsc.edu/biomarkers-and-clinical-indicators-of-long-covid-associated-brain-fog/
13. The Molecular Mechanisms of Cognitive Dysfunction in Long COVID: A Narrative Review, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://www.mdpi.com/1422-0067/26/11/5102
14. Brain fog after COVID-19 has similarities to 'chemo brain,' Stanford-led study finds, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://med.stanford.edu/news/all-news/2022/06/brain-fog-covid-chemo-brain.html
15. The Most Important Question About Long COVID | Harvard Medical School, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://hms.harvard.edu/news/most-important-question-about-long-covid
16. Understanding the Experience and Impacts of Brain Fog in Chronic Pain: A Scoping Review, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10334862/
17. Long COVID, the Brain, Nerves, and Cognitive Function - PMC - PubMed Central, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10366776/
18. Scans Show Brain's Estrogen Activity Changes During Menopause | Newsroom, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://news.weill.cornell.edu/news/2024/06/scans-show-brains-estrogen-activity-changes-during-menopause
19. Full article: Scientific insights into brain fog during the menopausal transition, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13697137.2021.1942700
20. Can creatine improve brain energy in perimenopausal and menopausal women; study reveals, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/health-fitness/health-news/can-creatine-improve-brain-energy-in-perimenopausal-and-menopausal-women-study-reveals/articleshow/125760907.cms
21. Gut microbiota's effect on mental health: The gut-brain axis - PMC - PubMed Central - NIH, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5641835/
22. Modulation of Gut-Brain Axis by Probiotics: A Promising Anti-depressant Approach - PMC, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8686316/
23. Probiotics as modulators of gut-brain axis for cognitive development - PMC, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10912297/
24. MoCA vs. MMSE: A comprehensive guide for mental health clinicians - Simple Practice, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://www.simplepractice.com/blog/moca-vs-mmse/
25. Montreal Cognitive Assessment | RehabMeasures Database - Shirley Ryan AbilityLab, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://www.sralab.org/rehabilitation-measures/montreal-cognitive-assessment
26. Trajectories of Inflammatory Markers and Post–COVID-19 Cognitive Symptoms | Neurology Neuroimmunology & Neuroinflammation, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://www.neurology.org/doi/10.1212/NXI.0000000000200227
27. Blood diagnostic biomarkers for neurologic manifestations of long COVID - PMC, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12554056/
28. An Anti-Inflammatory Diet and Its Potential Benefit for Individuals with Mental Disorders and Neurodegenerative Diseases—A Narrative Review - PubMed Central, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11357610/
29. Anti-Neuroinflammatory (ANI) Diet & Lifestyle - Neuro Frontiers, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://neurofrontiers.org/anti-neuroinflammatory-diet-lifestyle/
30. Neurobic Exercise Guide | Age UK, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://www.ageuk.org.uk/bp-assets/globalassets/hertfordshire/documents/activities--events/neurobic-exercise-guide.pdf
31. 6 powerful brain exercises to help sharpen your mind | Prenuvo blog, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://prenuvo.com/blog/6-powerful-brain-exercises-to-help-sharpen-your-mind
32. Can Electronic Brain Training Games Relieve "Brain Fog" from Long Covid?, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://healthcare.utah.edu/press-releases/2023/11/can-electronic-brain-training-games-relieve-brain-fog-long-covid
33. erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://mitohealth.com/blog/nsdr-benefits-vs-sleep#:~:text=Improved%20Focus%20%26%20Cognitive%20Response,10%20to%2030%2Dminute%20session.
34. Non-Sleep Deep Rest Explained & Why Sleep is Supreme - Mito Health, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://mitohealth.com/blog/nsdr-benefits-vs-sleep
35. What Is Non-Sleep Deep Rest (NSDR)? - The Pulse Blog - Oura Ring, erişim tarihi Aralık 11, 2025, https://ouraring.com/blog/non-sleep-deep-rest/